AN ANALYTICAL PERSPECTIVE ON THE "ART" ADVENTURE OF HUMANS AND ARTIFICIAL INTELLIGENCE

The concept of "art" is the field of creativity, the only feature of being human. As the artistic prowess of Artificial intelligence emerges in a fast-moving world, it raises questions we've never encountered before about what it means to be "human". What kind of a period will "art", which is the result of human concepts such as existence, society, communication, subconscious, emotions, imagination, intuition, love, sensitivity, dream, originality and of course, creativity, enter into a period with Artificial intelligence (AI)? With its revolutionary technology that will change production, thinking, lifestyles and the future, will artificial intelligence, which is designed to replace people in other fields of activity, be more creative than humans in the field of art and reach the competence to challenge the artist?

According to Hegel, art carries the spirit of the artist, who is transferred to matter and likens matter to himself. Well, since the products created by machines without a soul today are not generated by an artist, can they carry spirit and meaning?

For years, computer technology has already made an impact and contribution to visual arts with image technologies such as vector, bitmap, 3D, CGI as a tool that creates, processes and changes the image. Today, many smart image generators such as Stable Diffusion, DALL-E, Craiyon, Midjourney, Nightcafe Ai, etc. are software systems that can statistically evaluate themselves over large datasets containing millions of images, train themselves, and produce new images that are not included in the original dataset. Not just images, AI is already being used in other branches of the arts to create music, poetry, sculpture, stories, articles and films.

There are many new questions and concepts such as whether the products created by a system that has human skills but is not human are real works of art, whether programmers and machines will be accepted as artists, whether AI products can be included in the broad and general definition of art. Although there are objections, acceptances, doubts, different opinions, it has been met with great interest by the majority.

First of all, it is necessary to talk about the concepts of “Art” and “Artist”. In its most general definition, art is a reflection of the human mind and cultural evolution, an expression of creativity, way of thinking and imagination. The artist, on the other hand, is the one who makes art with the awareness of "being human", humanizes and shapes life, and realizes the phenomenon of art with action. The artist combines facts with aesthetic elements from a different point of view and records them in social memory. Behind his creative works lie deep stories of man, his age and society. He uses his imagination, patience, enthusiasm and self-sacrificing efforts to embed his passions, memories, dreams, imaginary and abstract ideas, symbols, philosophy and his inner world, the dynamics of the era and society he lives in, with aesthetic expressions. The process of creating the artist's art is complex and difficult, while filtering everything he is affected by and incorporating it into his works. He feels both sadness and happiness most deeply, and experiences his anxiety and pleasure at the highest level.

Art originates from life and human beings and belongs to humans. “Art is an object made by man for man. “ (E.H.Gombrich, The Story of Art) This is a very accurate definition and “Art” is based on a human-made phenomenon that takes its source from the human artist and seeks meaning with its historical, social accumulation and imagination; existence occurs in the unity of human, artist, meaning, aesthetic object and aesthetic taste. In this respect, there is a deep bond of existence between man, art and work of art that complements each other.

The artist searches for the meanings behind artistic intentions and desires and vital phenomena. Since AI is not a living, emotional being, it lacks imagination, the reality of its external world, and the qualities of being human. Unfortunately, those who claim in advance that the products of AI are art, underestimate the artist who realizes the thousands-year-old deep source of art and the artistic production process, and find it unnecessary to question the artist's effort and necessity. Decisions made by those who do not know the depth of the creative process, without entering the enthusiastic world of an artist, are in favor of accepting and affirming AI products without questioning them. We see that the capitalist world, which wants to benefit from the stimulating effect of the trade created by AI products, has great expectations to use this situation in its favor and turn it into money.

The production process of AI is formed by the combination of computer, programmer, data, algorithm, output, aesthetic taste of the receptive subject. Since AI does not perform its actions by focusing on aesthetic values, aesthetic harmony and meaning, the output it produces is only a sensory, aesthetic value uncertain, non-essential, formal object. Because it lacks the subjective point of view and the values of the special creation process in the mind of an artist. The software, which does not take its source from the human mind, does not have emotions, and produces from ready-made data, has the potential to produce likeable outputs. It can even produce outputs, albeit rare, that, by chance, can give aesthetic pleasure and cause emotional and artistic excitement in people. Again, it is the receptive subject himself who adds artistic value to such an output with his artistic disposition, education and dreams. Because, while the output is devoid of a communication basis, an expression to be conveyed and has no artistic value, the perception style, psychological orientation and point of view of the receptive subject who establishes the communication raise the output to the value of an object that gives aesthetic pleasure. The receptive subject participates in the process with its level of perception of the object, aesthetic judgment and creativity, and needs the qualities of its own self and visual capacity. With a subjectivist attitude, he takes the artistic value not from the object but from his own psychology, customizes the object with his own emotions and attributes a meaning to the output. What makes the output of AI valuable is not the qualities of the aesthetic object formed by the activity of an artist, but the way of seeing of the receptive subject.

The work of art is a human creation, the creative subject is the artist. The artist produces by adding meaning to his work, and the visible form has a meaning integrity, a unity of form and content. In his work, the artist formally expresses a reality about life in his work. That is, the meaning is not added after making the work, and the meaning exists as a substance in the mind of the artist before the work takes shape. In the work, the expression to be conveyed without communicating with the receptive subject is already present and ready; all this is hidden in the work as a reality and waits to be seen by a competent receptive subject. This is the process of discovery of the work of a spirit that repeats the aesthetic creation formed in the artist's soul. The receptive subject, who judges the output of artificial intelligence, lacks the pleasure and effort of creating, perceiving and recreating the expression level of the artist, that is, the human being. Because understanding and making sense of a work of art requires an effort like the creativity of the artist.

E.H. “We cannot hope to understand a work of art if we do not have the ability to share that sense of liberation and triumph that the artist has over his finished work,” says Gombrich.

We see that while art is realized with the connection of the artist, the work (aesthetics) and the receptive subject (aesthetic interest), the process in the AI product takes place with the connection of data, algorithm, object (sensory) and receptive subject (aesthetic interest).

Human art is the aesthetic relationship between man and objective reality and includes artistic reality. Its source is life, human, society, created by the artist, it focuses on the whole process and is holistic. It is based on the reproduction of the aesthetic values that the artist brings to the object by the receptive subject, the connections and interaction with the aesthetic judgment. It is directly and tightly connected to human practice, society and social life. The work of art is personal, original, and the artist has a compositional knowledge and skill that will require much more than repetitions, different blending and attachment techniques in AI output. In a way that takes its origins from life and focuses on the soul and meaning, art considers beauty as a unity of values. Like artificial intelligence, it focuses not only on the result, but also on the whole process, and this is what we need to distinguish.

Although AI is capable of creativity, this does not mean that it is an artist. Likewise, neither a programmer nor an algorithm is an artist. Because their production is outside of the vital, emotional, spiritual and meaning integrity we have explained above, they produce automatically and with commands. The algorithm does not create the object by considering artistic values, qualities and concerns, that is, the algorithm is not aware that it is dealing with art, so it is not conscious of reality. It scans the database and generates predictive compositions with the ability to fuse, add, subtract, associate and learn.

AI products can be included in the general definition of art, just as the strange, irresponsible, messy, and careless tendencies of the post-modern period find their place in the art category. But the creation process of AI is automatic and is not identical with human art with its layers of existence; source, formation and result occur in a completely different way. Therefore, it is an imperfect, incomplete and experimental type of art, although it is flamboyant and surprising. With reference to the above explanations, AI art has a non-high quality value.

Based on the context of reality, the search for meaning, the layers of existence and the social source of life, it would be appropriate to call it "Human Art" because it represents human beings, and "Artificial Intelligence Art" because it is created by codes. Because we cannot see artificial intelligence, which enters art as a separate actor, as if it is making productions of the same value as human beings and art. What makes human art valuable is that it tells its own story and the struggle for existence with the accumulation of thousands of years of creation process.

As AI enters more and more scientific, everyday and artistic and human fields, we have to make the rules, boundaries and definitions of human domain, arrangements, positioning and criticisms that include what human being is, to remain "human". The important thing is to create and place concepts that will preserve the depth, value, originality, creativity and freedom of the human domain. While doing this, we should determine the roles by defining the field that artificial intelligence, that is, the machine can have. For this reason, the categorical distinction was made as "Human Art" and "AI Art" because it was based on codes. To make both the same, to say that both achieve similar goals in different ways, is a disrespectful, unfair approach to art and the artist and should be objected to.

Of course, AI will enable artists to create new and original products through collaborative work as a resource to benefit from. With artificial intelligence in artistic creation, the artist can expand his creativity, get inspired, try new things, and also think of artificial intelligence as a collaboration tool. Even if the artist is involved in the creation process of the products created by this collaboration, even if he has the initiative, the use of AI based on the source codes will bring about discussions.

The approach to artificial intelligence products will also mean the sincerity exam of people. The artist and no one should not escape easily, and try to show stolen ideas or directly as his own work. It should not make an effort to reflect worthless products as if they are valuable.

Deciding whether the output has value and the quality of its connection with the art means reaching the big problem area in art. A wide variety of factors should be taken into account while making an aesthetic interpretation. Knowing who the work belongs to is also a factor that will affect our decision. Interpreting a work that is not clear by whom it was generated may cause exaggeration or vice versa, underestimation and incompleteness. Evaluating an object as artistic and beautiful is relative (apart from reconciliation with assumptions that make aesthetic judgment general and based on common feeling) and is difficult, but this is a mysterious and normal state of art. 

Artificial intelligence will be an encouraging and supportive force with its ease not only for artists, but for everyone. In addition, the copyright problem of the entries that make up the database should be solved, and the rights of the artist and everyone else who does not want to be in the database should be respected.

It should never be forgotten that; The importance of painters and painting did not decrease with the invention of photography, the transformation of smart phones into talented cameras did not turn everyone into a photographer, AI cannot turn anyone into miraculous and fantastic artists, nor transfer talents.

While the subject is being discussed, painting is generally focused on because of its popularity. But how do we react when AI produces an image with details and visual quality indistinguishable from a real photograph? Especially when we compare it with documentary photography, the situation will become more complicated. At this stage, the values shaped in our aesthetic, emotional and imaginary world, which we judge the paintings, will not be enough. We will need to ask whether the photograph is based on objective reality, and we will build our judgmental values after the definition of reality. Because, as a document, that photograph is real, it reflects the state of the world while connecting the lived past to the future, it has a place and a story, it is direct, it is a human and social memory and transfers it to other generations. The photograph created by AI has no story, it only depicts unreal scenes with automatic editing, and the composition is created only with the ability to imitate. Such a photograph will not go beyond an image that only arouses technical admiration before the viewer. For this reason, I think that unmanipulated and documentary photography will become more valuable in the future. Because it will never lose its value as a tool that reflects reality and directly reflects events.

Can you consider William Turner's painting "The Slave Ship" separately from the historical, social, reality of the outside world and the dynamics of the artist's inner world? This painting is not just a painting, it is a work that has meanings far beyond the painting. Now let's imagine that a similar picture is generated by artificial intelligence. Even if pictorial values, light and composition are used appropriately, what historical, artistic, cultural, emotional value can it have? In other words, in the background of art, there are stories of life and a context, while artificial art has nothing to tell, it is a storyless phenomenon that is disconnected from the context of reality, as a product of a system under the control of virtual codes, and has no history.

In today's society, communication habits have changed, the world of possibilities has grown, and even magicalized. AI "image generators" give everyone the opportunity to be creative, and thanks to their amazing ability, they make this experience available to millions of people. Even a child who has learned to read and write can accidentally create remarkable products in front of his computer. It does not make anyone who can write keywords to the computer and who does not have artistic personality and creativity an artist and does not include them in art. Millions of people are attracted to this attractive game without age limit and are entertained by its amazing and strange results, as if they have achieved a magical power. It is more accurate to call them "experimental participants". It is a fact that outliers, complex, uncertain, surreal, mystical, imagination-stimulating images attract a lot of attention. Friedrich Schiller and his theory that art is a game come to mind. But in his theory, Schiller meant real art. Besides, art is a much more complex phenomenon than play.

Although the outputs are strange, unencountered, interesting and attractive, as they multiply uncontrollably in the internet environment, they have a high potential to turn into habitual, valueless, artificial, ordinary objects.

It is human beings who will stand against the destructiveness of technology and protect humanity. Being human, despite your shortcomings, is unique. Do we have the human intelligence, virtue, honesty, will, courage and plan to use the future to be a better human being “together” and to create a world based on beauty and equality? While AI becomes human, we never want a role change where people become automatic, ineffective and robotic.

Man interprets and makes sense of life with his art, resists against time, and transfers his relationship with life to the art environment in freedom with his searches and discoveries. Art is formed in reality through "labor" by the artist. All innovations and technological changes should never be allowed to trivialize art and artists. Because AI lacks human touch and love.

Einstein said, "The criterion of being intelligent is not knowledge but imagination," and reconciling human imagination with intelligence.

 

Akil Alparslan

01 2023

 

İNSANIN VE YAPAY ZEKANIN "SANAT" SERÜVENİNE  ANALİTİK BİR BAKIŞ

“Sanat” kavramı insan olmanın biricik özelliği yaratıcılığın alanıdır.  Hızla devinen dünyada Yapay zekânın sanatsal hünerleri ortaya çıktıkça “insan olmanın” ne anlama geldiğine dair daha önce karşılaşmadığımız dair sorulara neden oluyor.  Varoluş, toplum, iletişim, bilinçaltı, duygular, hayal gücü, sezgi, aşk, duyarlılık, rüya, özgünlük ve elbette yaratıcılık gibi insana ait kavramların sonucu ortaya konulan “sanat”, yapay zekâ ile nasıl bir döneme girecek? Üretim, düşünme, yaşam biçimlerini ve geleceği değiştirecek devrim niteliğindeki teknolojisi ile faaliyette bulunduğu diğer alanlarda insanların yerini almak için tasarlanan yapay zekâ, sanat alanında da insandan daha yaratıcı olup sanatçıya meydan okuyacak yetkinliğe ulaşabilecek mi?

Hegel’e göre sanat, maddeye aktarılan ve maddeyi kendine benzeten sanatçının ruhunu taşır. Peki, günümüzde ruhu olmayan makinelerin yarattığı ürünler bir sanatçı tarafından üretilmediğine göre ruh ve anlam taşıyabilir mi?

Bilgisayar teknolojisi yıllardır zaten bir araç olarak görüntüyü oluşturan, işleyen ve değiştiren olarak vektor, bitmap, 3D, CGI gibi görüntü teknolojileri ile görsel sanatlara etki ve katkı yaptı. Günümüzde  Stable Diffusion, DALL-E, Craiyon, Midjourney, Nightcafe Ai, gibi daha pek çok akıllı görüntü üreteçleri milyonlarca görselin bulunduğu büyük veri kümeleri üzerinden istatistiksel olarak değerlendirip kendini eğitebilen ve orijinal veri setinde yer almayan yeni görüntüleri üretme kabiliyeti olan yazılım sistemlerdir. Sadece görseller değil, yapay zekâ şimdiden sanatın diğer dallarında müzik, şiir, heykel, hikâye, makale ve filmler oluşturmak için de kullanılıyor.

İnsani becerilere sahip ama insan olmayan bir sistemin yarattığı ürünlerin gerçek sanat eseri olup, olmadığı, programcının ve makinelerin sanatçı olarak kabul görüp görmeyeceği, Yapay zekâ ürünlerinin sanatın geniş ve genel tanımlayıcılığı içinde yer alıp alamayacakları gibi pek çok yeni soru ve kavramlar var. İtirazlar, kabuller, şüpheler, farklı görüşler olmasına rağmen çoğunluk tarafından büyük ilgiyle karşılaşmış durumda.

Öncelikle “Sanat” ve “Sanatçı” kavramından bahsetmek gerekiyor. Sanat en genel tanımıyla, insan zihninin ve kültür evriminin bir yansıması, yaratıcılığın, düşünce biçiminin ve hayal gücünün ifadesidir. Sanatçı ise “insan olma” bilinci ile sanatı yapan, yaşamı insanileştiren, biçimlendiren, sanat olgusunu eylemsellikle gerçekleştirendir. Sanatçı farklı bakış açısıyla gerçekleri estetik öğelerle birleştirip toplumsal hafızaya kaydeder. Yaratıcı çalışmalarının gerisinde insana, çağına ve topluma ait derin öyküler yatar. Tutkuları, hatıraları, rüyaları, hayali ve soyut fikirleri, sembolleri, felsefesi ve kendi iç dünyasını, yaşadığı çağın ve toplumun dinamiklerini estetik dışavurumlarla maddeye yerleştirmek için hayal gücünü, sabrını, coşkusunu ve özverili çabasını kullanır. Etkilendiği her şeyi kendi benliğinde süzerek eserlerine katarken sanatçının sanatını oluşturma süreci karmaşıktır ve zordur.  O kederi de, mutluluğu da en derinden hisseder, kaygısını ve hazzını en üst düzeyde yaşar.

Sanat, hayat ve insan kaynaklıdır ve insana ait olandır. “Sanat insanın insan için yaptığı bir nesnedir. “ (E.H.Gombrich, Sanatın Öyküsü) Bu çok doğru bir tanım ve “Sanat” kaynağını insan sanatçıdan alan, tarihsel, toplumsal birikimi ve hayal gücü ile anlam arayan insan kaynaklı bir olgu olarak temellenir; varoluş, insan, sanatçı, anlam, estetik nesne ve estetik beğeni birlikteliğinde oluşur. Bu bakımdan insan, sanat ve sanat eseri arasında birbirini tamamlayan derin bir varlık bağı vardır.

Sanatçı, sanatsal niyet ve arzu ile yaşamsal olguların ardındaki anlamları arar. Yapay zekâ yaşayan, duygulanan bir varlık olmadığından hayal gücünden, dış dünyasının gerçekliğinden ve insan olmanın niteliklerinden yoksundur. Maalesef yapay zekânın ürünlerinin sanat olduğunu peşinen iddia edenler sanatın binlerce yıllık derin kaynağını ve sanatsal üretim sürecini gerçekleştiren sanatçıyı hafife alıyorlar, sanatçının emeğini ve gerekliliğini sorgulamayı gereksiz buluyorlar. Bir sanatçının coşkulu dünyasına, atölyesine girmeden, yaratıcı sürecin derinliğini bilmeyenler tarafından verilen kararlar yapay zekâ ürünlerini sorgulamadan kabul ve olumlamadan yana oluyor. Yapay zekâ ürünlerinin yaratacağı ticaretinin canlandırıcı etkisinden faydalanmak isteyen kapitalist dünyanın bu durumu kendi lehine kullanarak paraya dönüştürmek için büyük beklentiler içinde olduğunu görüyoruz.

Yapay zekânın üretim süreci bilgisayar, programcı, veri, algoritma, çıktı, alımlayıcı öznenin estetik beğeni birlikteliği ile oluşur. Yapay zekâ eylemlerini estetik değerlere ulaşmak, estetik uyuma ve anlama odaklanarak yapmadığından ürettiği çıktı sadece duyusal, estetik değeri belirsiz, özü olmayan, biçimsel bir nesnedir. Çünkü bir sanatçının zihnindeki öznel bakış açısı ve özel yaratma sürecine ait değerlerden yoksundur. Kaynağını insan zihninden almayan, duyguları olmayan, hazır verilerden yola çıkarak üreten yazılım, bununla birlikte hoşa gidecek çıktılar üretebilme potansiyeline sahiptir. Hatta tesadüfen estetik haz verebilecek, insanlarda duygusal ve sanatsal heyecana neden olabilecek ender de olsa çıktılar bile üretebilir. Yine böylesi bir çıktıya sanatsal eğilimi, eğitimi ve hayalleriyle sanatsal değer kazandıran alımlayıcı öznenin kendisidir. Çünkü çıktı, iletişim temelinden, iletilecek bir ifadeden yoksunken ve sanatsal değer taşımazken iletişimi kuran alımlayıcı öznenin algılama biçimi, psikolojik yönelimi ve bakış açısı çıktıyı estetik haz veren nesne değerine yükseltir. Alımlayıcı özne nesneyi algılama düzeyi, estetik yargılama yeteneği ve yaratıcılığı ile sürece katılır, kendi benliğinin ve görme kapasitesinin kalitelerine ihtiyaç duyar. Sübjektivist bir tavırla sanatsal değeri objeden değil kendi psikolojisinden alır, nesneyi kendi duyguları ile özelleştirir ve çıktıya bir anlam atfeder. Yapay zekâ çıktısını değerli yapan bir sanatçının etkinliğiyle oluşmuş estetik nesnenin sahip olduğu kaliteler değil alımlayıcı öznenin görme biçimidir.

Sanat eseri bir insan yaratısıdır, yaratıcı özne sanatçıdır. Sanatçı eserine anlamı katarak üretir ve görünen form bir anlam bütünlüğüne, biçim ve içerik birlikteliğine sahiptir. Sanatçı önsel olarak eserinde hayata dair bir gerçekliği biçimsel olarak ifade eder. Yani anlamı, eseri yaptıktan sonra eklemez ve anlam, henüz eser biçim kazanmadan sanatçının zihninde cevher olarak vardır. Eserde alımlayıcı özne ile iletişime girmeden iletilecek ifade zaten vardır ve hazırdır; tüm bunlar bir gerçeklik halinde eserde saklıdır ve yetkin bir alımlayıcı özne tarafından görülmeyi bekler. Sanatçının ruhunda oluşan estetik yaratımı tekrarlayan bir ruhun eseri keşif sürecisidir bu.  Yapay zekâ çıktısını yargılayan alımlayıcı özne, sanatçının yani insanın ifade seviyesini oluşturma, algılama, tekrar yaratma zevkinden ve çabasından yoksundur. Çünkü bir sanat yapıtını anlama, anlamlandırma, sanatçının yaratıcılığı gibi bir çabayı gerektirir.

E.H. Gombrich, “Sanatçının bitmiş yapıtı karşısında duymuş olduğu o kurtuluş ve zafer duygusunu paylaşma yeteneğine sahip değilsek, bir sanat yapıtını anlamayı umut edemeyiz,” der.

Görüyoruz ki sanat; sanatçı, eser (estetik), alımlayıcı özne (estetik ilgi) ilgisi ile gerçekleşirken, yapay zeka ürününde süreç veri, algoritma, nesne (duyusal) ve alımlayıcı özne (estetik ilgi) bağlantısı ile gerçekleşir.

Sanat; sanatçı, sanat eseri ve alımlayıcı öznenin birlikteliği ile oluşur. İnsan sanatı, insan ile nesnel gerçeklik arasındaki estetik ilişkidir ve sanatsal gerçekliği içerir. Kaynağı hayattır, insandır, toplumdur, sanatçı tarafından oluşturulur, tüm sürece odaklanır ve bütüncüldür. Sanatçının nesneye kazandırdığı estetik değerlerin alımlayıcı özne tarafından tekrar üretimine, estetik yargısı ile oluşan bağlantılara ve etkileşime dayanır. İnsansal pratiğe, topluma ve toplumsal yaşama doğrudan ve sıkıca bağlıdır. Sanat eseri kişiseldir özgündür ve sanatçı yapay zekâ çıktısındaki tekrarlamalardan, farklı harmanlama, iliştirme tekniklerinden çok daha fazlasını gerektirecek bir kompozisyon bilgisine ve yeteneğine sahiptir. Sanat kökenini yaşamdan alıp ruh ve anlama odaklanan bir yolda güzelliği bir değerler birlikteliği olarak düşünür. Yapay zekâ gibi sadece sonuca değil, tüm sürece odaklanır ve ayırt etmemiz gereken de budur.

Yapay zekâ yaratıcılık yeteneğine sahip olsa da bu onun bir sanatçı olduğu anlamına asla gelmez. Aynı şekilde programcı da, algoritma da sanatçı değildir. Çünkü üretimleri yukarıda açıkladığımız yaşamsal, duygusal, ruhsal ve anlam bütünlüğün dışındandır, otomatik ve komutlarla üretim yaparlar. Algoritma sanatsal değerleri, kaliteleri, kaygıları gözeterek nesneyi oluşturmaz yani algoritma sanat ile uğraştığının farkında değildir dolayısı ile gerçekliğin bilincinde değildir. Veri tabanını tarayarak beklenmedik şekillerde kaynaştırma, ekleme, çıkarma, ilişkilendirme ve öğrenme yeteneği sayesinde üretir.

Post modern dönemin tuhaf, sorumsuz, dağınık, umursamaz eğilimleri nasıl sanat kategorisinde yer buluyorsa, yapay zekâ ürünleri de pekâlâ dâhil edilebilir, sanatın genel tanımı içine alınabilir. Fakat yapay zekânın yaratma süreci otomatiktir ve sahip olduğu varlık tabakaları ile insana ait sanat ile özdeş değildir; kaynak, oluşum ve sonuç bambaşka yöntemle gerçekleşir. Bu nedenle gösterişli ve şaşırtıcı olsa da yetkin olmayan, eksik ve deneysel bir sanat türüdür. Yapay zekâ sanatı yüksek olmayan bir kalite değeri taşır.

Sanatı, gerçeklik bağlamına, anlam arayışına, varlık tabaklarına ve toplumsal kaynağına dayanarak;  hayatı, insanı temsil ettiği için “İnsan Sanatı”, kodlarla oluşturulduğu için “Yapay Zekâ Sanatı” denmesi uygun olacaktır. Çünkü sanata ayrı bir aktör olarak giren yapay zekâyı insan ve sanatı ile aynı değerde üretimler yapıyormuş gibi göremeyiz. İnsan sanatını değerli yapan şey binlerce yıllık yaratım sürecinin birikimiyle varoluş mücadelesini ve kendi hikâyesini anlatmasıdır.

Yapay zekâ bilimsel, gündelik ve sanatsal ve insani alanlara daha fazla girdikçe biz de insanın ne olduğu, "insan" olarak kalabilmeyi içeren kuralları, insani alan sınırlarını ve tanımlarını, düzenlemeleri, konumlandırmayı ve de eleştirileri şimdiden yapmak zorundayız. Önemli olan insana ait alanın derinliğini, değerini, özgünlüğünü, yaratıcılığını ve özgürlüğünü koruyacak kavramları oluşturmak ve yerleştirmektir. Bunları yaparken Yapay zekânın yani makinenin sahip olabileceği alanın tanımı da yaparak rolleri belirlemeliyiz. Bundan dolayı insana ait olana “İnsan Sanatı” ve kodlara dayandığı için de “Yapay Zeka Sanatı” diye kategorik ayırıma gidildi. Her ikisini aynılaştırmak, her ikisinin de farklı yollardan da olsa benzer amaca ulaştığını söylemek sanata ve sanatçıya saygısız, haksız bir yaklaşımdır ve itiraz edilmelidir.

Tabii ki yapay zekâ sanatçıların yararlanacağı bir kaynak olarak ortak çalışmalar ile yeni ve özgün ürünler ortaya konmasını sağlayacaktır. Sanatçı sanatsal yaratımda yapay zekâ ile yaratıcılığını genişletebilir, ilham alabilir, yeni şeyler deneyebilir ve yapay zekâyı bir işbirliği aracı olarak da düşünebilir. Bu işbirliği ile oluşan ürünlerin yaratım sürecine sanatçı dâhil olsa da, inisiyatif sahibi olsa da kaynağı kodlara dayanan yapay zekâyı kullanması tartışmaları da beraberinde getirecektir.

Yapay zekâ ürünlerine yaklaşım insanların samimiyet sınavı anlamına da gelecektir. Sanatçı ve de hiç kimse kolaycılığa kaçmamalı, çalıntı fikirler veya doğrudan kendi eseri gibi göstermeye çalışmamalıdır. Değersiz ürünleri değerliymiş gibi yansıtma gayretinde bulunmamalıdır.

Çıktının sanat ile olan bağlantısının kalitesi ve bir değer taşıyıp taşımadığına karar vermek sanattaki büyük sorun alanına ulaşmak demektir. Estetik yorumlama yaparken çok çeşitli unsurlar göz önüne alınması gerekmektedir. Eserin kime ait olduğunu bilmek de kararımızı etkileyecek faktördür. Kimin tarafından üretildiği belli olmayan bir eseri yorumlamak abartıya veya tam tersi küçük göstermeye ve eksikliğe neden olabilir. Bir nesneyi zaten sanatsal ve güzel olarak değerlendirmek izafidir (estetik yargıyı genel kılan, ortak duygu olarak temellenen kabuller ile uzlaşmanın haricinde) ve zordur ama bu sanatın gizemli ve olağan bir durumudur.

Öte yandan yapay zekâ sadece sanatçılara değil, herkes için kolaylığı ile teşviki edici ve destekleyici bir güç olacaktır. Ayrıca veri tabanını oluşturan girdilerin telif hakları sorunu çözülmelidir, veri tabanında bulunmak istemeyen sanatçı ve diğer herkesin hakkı gözetilmelidir.

Şu asla unutmamalı; fotoğrafın icat edilmesiyle ressamların ve resmin önemi azalmadı, akıllı telefonların birer yetenekli fotoğraf makinelerine dönüşmesi herkesi birer fotoğraf sanatçısına dönüştürmedi, yapay zekâ da kimseyi mucizevî, fantastik sanatçılara dönüştüremez, yetenek transferi yapamaz.

Konu tartışılırken popüler olmasından dolayı genellikle resim sanatı üzerinde duruluyor. Fakat yapay zekânın gerçek bir fotoğraftan ayırt edilemeyecek detaylara ve görsel kaliteye sahip bir imaj ürettiğinde nasıl tepki vereceğiz? Özellikle belgesel fotoğraf ile kıyasladığımızda durum daha da karmaşıklaşacaktır.  Bu aşamada resimleri yargıladığımız, estetik, duygusal, hayal dünyamızda şekillenen değerler yetmeyecektir. Fotoğrafın nesnel gerçekliğe dayanıp dayanmadığını sorma gereği duyacağız ve yargısal değerlerimizi gerçeklik tanımından sonra inşa edeceğiz. Çünkü bir belge olarak o fotoğraf gerçektir, yaşanmış geçmişi geleceğe bağlarken dünyanın durumunu yansıtır, yeri, zamanı bir hikâyesi vardır, dolaysızdır, insani ve toplumsal bir bellek olup diğer nesillere aktarımlar yapar. Yapay zekânın oluşturduğu fotoğrafın ise hikâyesi yoktur, yalnızca otomatik kurgu ile gerçek olmayan sahneler betimlemiş ve kompozisyon sadece taklit yeteneği ile oluşturulmuştur. Böylesi bir fotoğraf izleyici karşısında sadece teknik hayranlık uyandıran bir imajdan öteye geçemeyecektir. Bundan dolayı manipüle edilmemiş ve belgesel niteliği olan fotoğrafın gelecekte daha kıymetli hale geleceğini düşünüyorum. Çünkü gerçekliği yansıtan ve olayları doğrudan yansıtan bir araç olarak asla değerini kaybetmeyecektir.

William Turner’in “Köle Gemisi” adlı tablosunu tarihsel, toplumsal, dış dünyanın gerçekliği ve sanatçının iç dünyasının dinamiklerinden ayrı düşünebilir misiniz? Bu tablo sadece bir resim değildir, resmin çok ötesinde anlamlar barındıran bir yapıttır. Şimdi bu resmin bir benzerinin yapay zekâ tarafından üretildiğini düşünelim. Resimsel değerleri, ışık, kompozisyon yerli yerinde kullanılsa bile tarihsel, sanatsal, kültürel, duygusal ne değeri olabilir? Yani sanatın arka planında hayatın hikâyeleri ve bir bağlamı vardır, yapay sanatın ise anlatacak bir şeyi yoktur, gerçeklik bağlamından kopuk, sanal kodların denetiminde bir sistemin ürünü olarak geçmişi olmayan, hikâyesiz bir olgudur.

Günümüz toplumunda iletişim alışkanlıkları değişmiş, olanaklar dünyası büyümüş, hatta sihirli bir hal almıştır. Yapay zekâ “görüntü üreteçleri” herkese yaratıcı olma imkânı vermekte, şaşırtıcı yeteneği sayesinde bu deneyimi milyonlarca kişiye yaşatmaktadır. Okuma yazmayı öğrenmiş bir çocuk bile bilgisayarının başında tesadüfen dikkat çekici ürünler oluşturabilir. Bilgisayara anahtar kelimeler yazabilen, sanatsal donanımı, kişiliği, yaratıcılığı olmayan hiç kimseyi sanatçı yapmaz ve sanata dâhil etmez. Milyonlarca kişi yaş sınırı olmadan bu çekici oyunun cazibesine kapılmışlardır ve sihirli bir güç elde etmişler gibi şaşırtıcı ve tuhaf sonuçları ile adeta eğlenmektedirler. Bunlara “deneysel katılımcı” demek daha doğrudur. Aykırı, karmaşık, belirsiz, gerçeküstü, mistik, hayal gücünü harekete geçiren görüntülerin çok ilgi çektiği bir gerçektir. Akla Friedrich Schiller ve sanatın oyun olduğunu belirten kuramı akla geliyor. Fakat Schiller kuramında gerçek sanatı kastediyordu. Hem sanat oyundan çok daha karmaşık bir olgudur.

Çıktılar her ne kadar tuhaf, karşılaşılmadık, ilginç, çekici de olsalar da internet ortamında kontrolsüz şekilde çoğaldıkça alışıldık, değeri olmayan, yapay, sıradan nesnelere dönüşme potansiyelleri oldukça yüksektir.

Teknolojinin yıkıcılığı karşısında duracak ve insanlığı koruyacak olan yine insandır. Eksikliklerine rağmen insan olmak eşsizdir. Geleceği “birlikte” daha iyi insan olabilmek, temeli güzellik, eşitlik olan bir dünya yaratmak için kullanabilecek insani zekâya, erdeme, dürüstlüğe, isteğe, cesarete ve plana sahip miyiz? Yapay zekâ insanlaşırken, insanların otomatikleştiği, etkisizleştiği, robotlaştığı bir rol değişiminin asla istemeyiz.

İnsan, sanatıyla hayatı yorumlar, anlamlandırır, zamana karşı direnir, arayışları ve keşifleriyle hayatla ilişkisini özgürlük içinde sanat ortamına aktarır. Sanat, sanatçı tarafından “emek” ile gerçeklik içinde oluşur. Bütün yenilikler ile teknolojik değişimlerin sanatı ve sanatçıyı önemsizleştirmesine asla müsaade edilmemelidir. Çünkü Yapay Zekâ, insani dokunuştan, sevgiden yoksundur.

Einstein; “zeki olmanın ölçütü bilgi değil hayal gücüdür,” diyerek insandaki hayal gücü ile zekâyı bağdaştırıyordu.

01 2023

         SUSAMAK 14:42

Cebimdeki son kuruşa mal olsa da sonunda istediğim şeye sahip olmuştum. Saatçiden çıkarken koluma saat değil de kanat takmış gibiydim. Havanın dayanılmaz sıcaklığı bile kendisimi harika hissetmeme engel olamazdı. Otobüs durağında ceplerimi yoklarken elime dolanan bir bilet ile işe yaramayacak birkaç bozukluğun sesi bile bana eğlenceli gelmişti. Neyse ki uzun bir yolculuk olsa da eve tek biletle gitme şansına sahiptim. Otobüse adımımı attığımda sanki biraz da susamış gibiydim.

Belediye otobüslerine kalabalık olmayan bu saatlerde binmek ne kadar keyifliydi; koltukların yarıya yakını boştu. En arka sıraya geçerek oturdum. Dizlerimin üzerindeki kitapları kaymaması için dirseklerimle bastırırken bir yandan da saatimin kitapçığını inceliyordum; bilmediğim yeni fonksiyonlarını keşfetme fırsatını buldum. Bu saate sahip olma isteğinin hayatımın son zamanlardaki en sıra dışı kararı olduğunu düşünüyordum. Öğrenci harçlığıyla azar azar para biriktirerek ve sonunda satın almayı başarabilmiştim.

Otobüse ara duraklardan binenlerden biri yanıma oturmuştu. Cep telefonu ile konuşmasına hiç ara vermeden koltuğa yerleşirken bile görgüsüz ve rahatsız edici bir tarzı vardı. Ben ona aldırış etmeden kitapçık ile ilgilenmeye devam ettim. Yutkunurken susama hissimin biraz daha belirginleştiğini hissettim, henüz otobüse bineli yedi-sekiz dakika olmuştu ve daha eve varmama da çok vardı. "Keşke saatçinin soğuk bir şeyler içme teklifini reddetmesiydim," diye hayıflanmadan edemedim. Aslında susadığımı ta o zaman hissetmeye başlamıştım ama saati almanın heyecanı ve cebimdeki son kuruşa değin pazarlık yapmanın telaşıyla bu doğal ihtiyacımı ertelemiştim. Hayıflanıp dursam da suya olan ihtiyacım henüz pişmanlık safhasında değildi. Çünkü şu anlar biraz sıkıntılı da geçse bir saat sonrasında hatırlamayacaktım bile; iki bardak soğuk su içip bir şeyler atıştıracak sonra biraz ders çalışacak ve çoğu sıradan durum gibi gün içerisinde kaybolup gidecekti.

Saatime bir daha baktım. Parlak camdan yansıyan güneş bir ok gibi gözüme çakıldı. O an inanamasam da tek bir kelime ile aydınlandı. "Susadım!" Hâlbuki daha birkaç saniye önce bunun katlanılabilirliği konusunda kendime telkinin işe yaramaktan da öte hiç önemsenmeyecek bir süreç olacağını düşünmekteydim. Şimdi ise yutkunmaya çalışırken boşuna endişeleneceğimden artık emin değildim. Boğazıma bir şeyler takılıyor, kuruluğu nefesimi kesmeye başlıyordu.

Yoğun bir saat olmadığı için ara duraklardan otobüse binen de, inen de azdı. Terleyen ellerimi üflerken yolcular arasına iki genç kız da dâhil olmuştu. İçlerinden biri bulunduğum sıkıntılı durumu unutmama sebep oldu. Ortadaki geniş koridor boşluğunda durmakta ve ara sıra birbirleriyle konuşmaktaydılar. Her geçen saniye sonunda kızın varlığından etkilendiğimi fark ettim.

Yine yutkundum ama bu defa dilim damağıma yapışmış, sıkıntım azalmamış daha da artmıştı. Saatime bu kez zamanı öğrenmek için baktım.

Siyah saçlı kız ilk bakışta insanı etkilemeyen ama odaklandıkça bir şeyler keşfetmeye ve görmeye başladığım bir çekiciliğe sahipti. Güzel değildi ama çirkin hiç değildi; gür siyah saçlarını özenle toplamıştı; canlı bir teni, çok düzgün diri bir vücudu vardı. Orta boylu ve iyi giyimliydi. Yanındaki sarışın kız ise göründüğü gibi tereddütsüz çok güzel denilebilecek bir yüze sahipti, soluk bir teni vardı ve diğer kıza göre daha kısa boyluydu. Güzelliğine rağmen görmeyi umduğum kibrin eseri yoktu yüzünde.

Siyah saçlı kız yüzünü pencereden gelen esintinin ferahlığına bırakmış, o yöne çevirmişti. O an hissettiği ferahlık ve rahatlama duygusunu gizli tebessümünde görüyordum. Bu arada yanımda oturmakta olan adam bana dönerek bulunduğumuz noktayı telefondakine söylemek üzere sordu: "Mavipınar" dedim. "Pınar" kelimesinin çağrışımları beni biraz ürküttü.

Tahsildar tipli bir genç kızların yakınında bir yerde durmuştu. Yürümekten artık ezim ezim ezilmiş ama parlak bir boya ile tüm kusurlarını gizlediğini zannettiği ayakkabıları ve ince top sakalı, özensiz takım elbisesi ile tam bir tahsildar asaleti vardı. Kızların arka tarafa doğru ilerlemelerine onun rahatsız eden bakışları sebep olmuştu ve şimdi kızlar daha da yakınıma gelmişlerdi. Saatime bir daha baktım ama bu bakışın o anların heyecanını geçiştirmekten öteye bir amacı yoktu.

Aniden böylesi hoş anı hiçe sayan tanıdık bir irkilmeyi yeniden duydum. Vücudum sürekli uyarı konumuna geçiyordu artık: Su… Su... Yetmezmiş gibi bir yandan da terlemeye devam etmekteydim; tişörtümün yakası cımcılıktı, dizlerimdeki ter ise pantolondan görünür olmuştu artık. Otoyola giriş yaptığımızda daha da endişelendim çünkü inmek istesem de inemeyecektim; on dakika boyunca hiç durmaksızın otoyoldaydık.

"Dayanmalıyım" diye kendi kendimle mücadeleme devam etmekteyken bir an siyah saçlı kız ile göz göze geldim. O da, ben de gözlerimizi derhal kaçırdık.

Sessizce aynı ortamı paylaşmak zorunda kalan ama birbirlerini tanımayan insanlar bazen kendilerini çok güçlü özelliklere sahip ama gizleyen, bazen de tam aksine beceriksizliğinin üzerinde oturan biri olarak düşünür. Şimdi ben hangisiydim?

Yine göz göze gelecek miydik diye düşünürken bir kez daha göz göze geldik. İlgi mi, tesadüf müydü?

Bu hoş an bir çelişkiyi de ortaya çıkardı. Yolculuğun bir yandan hemen bitmesini isterken diğer yandan da hiç bitmemesinin ikilemini yaşamaya başladım. "Hayatta pek ender değil midir böylesi âşık olunası insanlarla karşılaşmak," diye düşünürken bunun bencil ve abartılı bir kuruntu olup olmadığını sorguladım. İnsan başkaları hakkında ne kadar da rahat fikirler yürütüyor, kolayca hayallerine dâhil ediyor, imgeleriyle nasıl eğleniyordu; bencilce, kurnazca ama pek nadir olarak da naif ve içtenlikle.

Dakikalar… Hem çarçabuk geçiyor hem de yolculuk bir türlü bitmiyordu.

Sarışın kız çantasına bakındı ve buğusu üzerinde küçük bir şişe su çıkardı. Bu da şu ana uygun olmayan ama başa gelebilecek durumlardan yalnızca biriydi. Narin parmaklarıyla kavradığı şişeyi ağzına götürdü. Su onun dudaklarına çok yakın bana ise çok çok uzakta idi. Hafifçe yana dönerek sanki karşısında çok susamış bir insan varmış da heveslendirmek istemiyormuş gibi davrandığını zannettim önce ama kâkülünü pencereden gelen rüzgârda düzeltmek için yaptığını sonradan farkına vardım. Profilden bakınca daha alımlı hatta etkileyici göründüğünü söyleyebilirim. Yandan görünüşünde daha önce farkemediğim gözkapaklarındaki gizli hüznü de yakalamış oldum.

Onu izlerken kendim içmiş gibi rahatlayacağımı düşündüm ama kahrolası yutkunma isteği yine geldi. Susuzluğa henüz boyun eğmemiştim ama vücudumdaki her hücre bu direnişin çaresizliğini belli ediyor gibi eza veriyordu.

Gitgide kendimi apaçık suçluyor, saatim sevimsiz bir plastik parçasına dönüşüyor, her yutkunma da değersizleşiyordu. Ne önemi vardı şimdi markasının, renginin, kullanmayacağım bir sürü gereksiz fonksiyonunun. Oysa şu an siyah saçlı kızın bir bakışından veya bir kar tanesinin dilimin ucunda bırakacağı serinlikten daha önemli değildi hiçbir şey. Ama kendimi de ne kadar suçlayabilirdim ki, aylardır istediğim bir şeyi de almıştım işte.

Sıkkınlıkla farkında olmadan dizlerime doğru öyle eğilmişim ki aniden doğruldum. Dışarıdan bakan biri şu an her şeyin yolunda, sorunsuz olduğunu düşünürdü. Kimsenin bir diğerinin içten içe ne yaşadığını, ne durumda olduğunu anlamasının pek mümkün olmadığını, her gün karşılaştığımız yüzlerce insanın kimilerinin gerçekten dayanılmaz fiziksel, ruhsal sıkıntılar içinde olsalar da bunun karşıdaki insana pek bir anlam ifade etmediğini gördüm. Herkes kendi hayatını yaşıyordu doğal olarak.

Bu arada siyah saçlı kız ile bakışmalarımızın tesadüf olmamasını dilemekle meşguldüm yine. Dileğim onun bana bir daha bakması ve ilgiye dair başlangıç dakikalarının yaşandığını hissetmemi sağlamasıydı. Oysa karşımızdakinin hikâyesini bilmeyiz; huylarını, beğenilerini, isteklerini, amaçlarını, geçmişini, kişiliğini, o anda neler yaşadığını, hissettiklerini bilmeyiz. Bencil ve gizil kuruntularla dolu dünyamıza imgesini alır ondan da romantik karşılıklar bekleriz. Kendimizle durduk yerde ilgilenilmesi hoşumuza gider çünkü narsist ve tek yönlü anlayışımızı tatmin eder. Bu istek gün içerisinde tazelenip durur.  

Ama ben ondan hoşlanmıştım.

Dakikalar ve duraklar geçiyordu. Sarışın kız tekrar su şişesini ağzına götürdü. O anda otobüsün sarsıntısıyla şişeden sıçrayan bir su damlası kızın kirpiğine sıçrayınca birkaç defa gözlerini kırpıştırmak zorunda kaldı.

Şimdi çevresini ve köşede oturan ve biraz sıkıntılı görünen genç adamı daha rahat görebiliyordu. Onunla daha öncede birkaç kez karşılaşmıştı. "Ellerimle daha çok ilgilendi… Yoksa su şişesine mi bakıyor arada… Bu akşamı hayırlısıyla atlatabilseydim," diye söylendi içinden. Bu akşam birileri onu istemeye gelecekti ve bu kaçıncıydı. Tanımadığı insanlarla, tuhaf bir misafirperverlik içerisinde saatlerce oturacaklardı. Eve hiç gitmeyi istemiyordu. "Şu genç adam yine bana baktı… Yutkunup duruyor, hasta mı acaba, yakışıklı da sayılır… Bugüne kadar hiç gönlüme göre sevgilim olmadı, bu durumu bilseydi bir şeyleri değiştirebilir miydi? İlgilendiğimi belli etsem mi?" Kendi sorunlarını ve akşamın sevimsiz misafirlerini düşünmeye devam ederken istemeden de olsa yanındaki arkadaşının tırnaklarına gözü kaydı yine. Siyah saçlı kızın avucunu yumarak gizlemeye çalıştığını görünce, "Onunki de farklı bir dert," diye söylendi içinden.

Sarışın ile siyah saçlı kız arkadaş olalı henüz çok olmamıştı ama birbirlerine kısa süre içinde ısınmışlardı. Çoğunlukla birlikte okula gidip geliyorlardı. Üniversite ikinci sınıf öğrencisiydiler; aynı bölümde okuyorlar ve birbirlerine de çok yakın oturuyorlardı.

 "Yine tırnaklarımı gizliyorum, bu alışkanlığımdan ne zaman kurtulacağım," diye hayıflandı siyah saçlı kız. "Daha önce hiç bu kadar güzel eli ve tırnakları olan bir kız görmemiştim." İstemeden de olsa sarışın arkadaşının ojeli tırnaklarına kayıyordu gözü. Kendi tırnaklarının doğuştan ‘kapalı tırnak" olması ne talihsizlikti. Hiçbir zaman tırnakları uzamamış, onlara özenle bakım yapma şansına erişememişti. Çirkin göründüğünü düşünüp ortaokul yıllarında kendine bu yüzden çok eza etmişti. Şimdi eskisi gibi kafasına takmıyordu ama bazen farkında olmadan avuçlarını yummasına ve tırnaklarını gizlemeye çalışmasına da engel olamıyordu. "Hem şu karşıdaki genç arada kendisine mi bakmaktaydı? Hiç de tipi değildi."

Yanımdaki adamın iki koltuğu ortalayarak oturduğunu da yeni fark ettim. Yani hala bir kişilik yer vardı. Tam o esnada adam telefonu kulağından çekmeden bana doğru yanaştı ve kızlara doğru "buyurun" işareti yaptı. Siyah saçlı kız oraya oturursa yan tarafta kalacağından onu göremeyecektim. Ben de yer vermeliydim ki iki kişilik yer açılabilsin ikisinin de oturma imkânı olabilsin. Tam kalkmaya yelteniyordum ki hareketim yarım kaldı. "Biraz sonra ineceğiz," dediklerini işittim. Gidiyorlardı, elbette bu yolcuğun ve maceranın bir sonu vardı. 

İki durak daha geçmiş olmalıydık. Otobüs şehrin büyük sitelerle dolu bir bölgesine gelmiş ve durağa da yanaşmıştı. Burada mı ineceklerdi? Sarışın kız arkadaşına, "görüşürüz," deyip kapının açılmasını beklerken benim bulunduğum tarafa, beni hedeflemeyerek öylesine bir bakış attı. Bu arada telefonlu adamın hangi durakta indiğini fark etmemişim bile. Otobüs hareket edince bir sonraki durakta inmek üzere esmer kız da düğmeye bastı.

Birbirini tanımayan insanların aynı mekânı paylaşma sessizliği ve sıkılganlığı ile karşısında bir karaltı olarak duran kimseyi ister istemez hissedeceğini düşündüm. Benden tarafa başını çevirirse ve bir daha göz göze gelirsek ona karşı duyduğum heyecanı bir miktar gösterebilme cesaretim ile "merhaba," diyebilecek miydim?

O, aksine bulunduğum tarafa hiç bakmadığı gibi kız arkadaşı ile birlikteyken ki canlı yüz ifadesinin yokluğunda ilgisiz duruşuyla ortamın ve orada bulunanların farkında bile olmadığını, bir an önce inmek istediğini belli ediyordu.

Durak tabelasının hemen önünde durdu otobüs. Kız iner inmez esmer, güleç yüzlü, renkli gözlü, heyecanlı bir genç karşıladı onu. El ele tutuşup savuştular.

         Ben de öbür durakta inip gerisin geriye yürümeye başladım; saymadım ama inmem gereken durağı altı-yedi durak geçmiş olmalıydım. Sıcaktan yer yer yumuşayan asfaltın genzimi yakan kokusu eşliğinde yaklaşık kırk dakika sonra evde olurdum. Etraf sessiz, kuru otların arasındaki ağustos böcekleri olabildiğince gayretliydi. Yeni ve çok fonksiyonlu saatim 14.42’yi ve 42 derece sıcaklığı gösteriyordu. Çok ama çok susamıştım ve neredeyse can derdine düşmüştüm.